Emersajłow vel Emir-Hassan Jerzy Jan  

Jerzy Jan  Emersajłow ( legitymował się jeszcze kilkoma innymi nazwiskami w pseudonimami: Emersajłow vel Emir – Hassan Jerzy Jan vel Piotr Kiławiec vel Jerzy Wrzosek vel Jerzy Zakrzewski, ps. Łepek 2, Turek 2, Żuk. W trakcie wojny nazwisko rodowe zostało zmienione na Emir-Hassan) – pułkownik, oficer przedwojennego Wojska Polskiego, Armii Polskiej na Wschodzie utworzonej przez gen. Andersa, II Korpusu Polskiego wydzielonego z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie  (instruktor taktyki dywersji, wykładowca wojenny i cichociemny) oraz żołnierz Armii Krajowej. Należał do trzeciego pokolenia urodzonych w Polsce potomków tureckiego emira  (przedstawiciela sułtana na Krymie}. Więzień NKWD, sowieckich łagrów i powojennego Urzędu Bezpieczeństwa. Spółdzielca. 

Urodził się w Warszawie jako syn Józefa Emersajłowa, warszawskiego kupca, właściciela dwóch sklepów oraz Dominiki ze Stańczyków (znanej rodziny działaczy PPS). Naukę rozpoczął w 1915 roku w klasie wstępnej Gimnazjum Wojciecha Górskiego, gdzie w 1924 roku otrzymał maturę. Na jesieni 1924 podjął studia wyższe na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, które zmuszony był przerwać po 2 latach z powodów rodzinnych. W międzyczasie jako student medycyny uczestniczył podczas przewrotu majowego w akcjach patrolowych w rejonie ulicy Czerniakowskiej. Następnie wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty (SPP) w Ostrowi Mazowieckiej – Komorowie, którą ukończył z nominacją na stopień podporucznika w dniu 15 sierpnia 1929 oraz objęciem funkcji dowódcy plutonu w 32 Pułku Piechoty (PP) w Modlinie. W styczniu 1933 został awansowany na stopień porucznika i mianowany dowódcą kompanii w 21 PP 8 Dywizji Piechoty. W kolejności służył jako zastępca komendanta dywizyjnego kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty, a następnie jako dowódca Szkoły Podoficerskiej 32 PP w Modlinie. Na stopień kapitana został awansowany 19 marca 1938 r. W roku szkolnym 1938/1939 prowadził wykłady z broni chemicznej w macierzystej SPP.

W czasie napaści Niemiec na Polskę w 1939 roku walczył na stanowisku dowódcy 4 kompanii strzeleckiej 114 P.P. Grupy Operacyjnej „Wyszków”. Uczestniczył kolejno walkach obronnych nad Narwią w rejonie Różana, nad dolnym Bugiem, później w rejonie Chełma, Kowla, nad Tanwią oraz w rejonie Biłgoraja. Dowodził też kompanią Legii Oficerskiej. W walce na bagnety pod Wyszkowem został ranny. Następnie w Grupie „Kowel” uczestniczył w obronie Wołynia, aż do rozproszenia jednostki operacyjnej. Podczas prób przekroczenia granicy polsko – węgierskiej pod fałszywą tożsamością jako Piotr Kiławiec, został 16 listopada 1939, wskutek zdrady przewodnika, aresztowany przez władze sowieckie i wywieziony do ZSRR. Wiosną 1940 został skazany na 10 lat łagru.

Do jesieni 1940 był więziony w Nikołajewie nad Morzem Czarnym, skąd został zesłany do miasta Iwdiel, a stamtąd za rzekę Soźwę (dopływ Obu), gdzie katorżniczo pracował przy wyrębie drzew. W efekcie układu Sikorski – Majski został zwolniony i po wyczerpującej resztki sił wędrówce przez Omsk, Swierdłowsk, Pawłodar nad Irtyszem dotarł w listopadzie 1941 do Buzułuku. Tam wstąpił do tworzonych przez gen. Władysława Andersa polskich sił zbrojnych w ZSRR.

Od stycznia 1942 działał w Uzbekistanie. Początkowo był komendantem i instruktorem kursu unitarnego Szkoły Podchorążych Piechoty, gdzie dał się poznać kursantom z najlepszej strony. Był wymagający, ale i sprawiedliwy, troskliwy i ludzki, dzięki czemu otrzymał od nich przydomek „Tata-Kapitan”.

Następnie pełnił obowiązki komendanta Ośrodka Chemicznego oraz dowódcy kompanii chemicznej nad Czyrczykiem w pobliżu Taszkientu. Po ewakuacji Armii Polskiej na Wschodzie do Iraku i Iranu został instruktorem i wykładowcą na kursach dla oficerów w Centrum Wyszkolenia Armii. Od lata 1943 przebywał w Palestynie (Gedera), Aleksandrii, Algierze, a na przełomie października i listopada dotarł do Włoch. Jako oficer w II Korpusui gen. Andersa zgłosił akces do służby w okupowanym kraju. Po niejawnym przeszkoleniu ze specjalnością w dywersji został zaprzysiężony 29 lutego 1944 r. i przeniesiony do specjalnego Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, gdzie pracował jako instruktor taktyki działań dywersyjnych w Ośrodku Szkoleniowym dla cichociemnych w Ostunii we Włoszech.

W nocy 16 / 17 października 1944 został zrzucony do Polski w rejonie Piotrkowa, w operacji lotniczej oznaczonej kryptonimem „Poldek 1”. Od następnego dnia kapitan Jerzy Emir – Hassan został formalnie awansowany na stopień majora.

Po krótkim poznaniu i przystosowaniu do warunków okupacyjnych otrzymał przydział do pracy w Okręgu Łódź AK, gdzie w listopadzie został szefem sztabu. Równocześnie pełnił funkcję zastępcy komendanta Okręgu. W tym czasie zawarł związek małżeński z Zofią Owsianko, z zawodu nauczycielką, łączniczką AK. W marcu 1945 został wraz z żoną aresztowany przez NKWD i po dwóch miesiącach intensywnego śledztwa przekazany do Urzędu Bezpieczeństwa w Łodzi, gdzie osobiście zajmował się nim szef łódzkiej bezpieki Mieczysław Moczar. Okrutnie torturowany i zmuszany do publicznego potępienia AK oraz wezwania swych podwładnych do ujawnienia się nowej władzy ludowej, w obawie, że nie zdoła wytrzymać koszmarnych przesłuchań, próbował dwukrotnie popełnić samobójstwo usiłując rozgryźć kapsułkę z cyjankiem oraz przeciąć żyły. W sfingowanym procesie został 24 sierpnia 1945 skazany przez wojskowy sąd okręgowy w Łodzi na 10 lat więzienia. Więzienie we Wronkach opuścił w wyniku ogłoszonej, propagandowej amnestii. W tym samym czasie z Centralnego Więzienia dla Kobiet w Rawiczu została zwolniona jego żona, więziona początkowo w obozie NKWD w Rembertowie.

Zamieszkali w Warszawie. W zrujnowanej stolicy skorzystał z handlowych doświadczeń ojca oraz ze względnej, propagandowej liberalizacji (w początkowym okresie umacniania nowej władzy) tzw. drobnej inicjatywy prywatnej. Od stycznia 1946 do czerwca 1949 był współwłaścicielem sklepu tekstylnego „Józef Pawłowski i S-ka” przy ulicy Marszałkowskiej. Od chwili warunkowego zwolnienia z więzienia był stałym obiektem inwigilacji, śledzony i nękany częstymi wezwaniami na przesłuchania przez praski Urząd Bezpieczeństwa. W okresie do 1954 nie mógł znaleźć pracy z powodu „niewłaściwego” pochodzenia ii praktycznie pozostawał bez środków do życia, gdyż pobory żony były bardzo skromne.

Znaczącym wydarzeniem było dla niego zatrudnienie, od 1954 jako referenta, a następnie sekretarza, w urzędzie Gromadzkiej Rady Narodowej w Opaczy, w powiecie piaseczyńskim. Od 1959, już po tzw. odwilży gomułkowskiej, podjął pracę na stanowisku technologa w Spółdzielni Papierniczo-Poligraficznej „Zjednoczenie” w Warszawie. W obu instytucjach aktywnie działał społecznie. W sierpniu 1975 roku Jerzy Emir – Hassan przeszedł na emeryturę.

Wiele czasu i wysiłku poświęcił na działania upamiętniające etos żołnierzy Armii Krajowej oraz cichociemnych. W latach 1978 – 1982 sprawował funkcję przewodniczącego Zespołu Historycznego Cichociemnych w Polsce. Należał do grona założycieli w 1989 Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej. Brał aktywny udział w pracach środowiska żołnierzy AK Okręgu Łódzkiego.

W 1993 został awansowany na stopień podpułkownika, następnie pułkownika. Za bohaterskie czyny wojenne został czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Zmarł 27 maja 1998 w Opaczy. Spoczywa na Cmentarzu Bródnowskim.

 oprac. M.M.

KOMENTARZ

Kwerenda materiałów w sieci nie pozwoliła na wyjaśnienie procedury oraz okoliczności zmiany nazwiska Jerzego Jana Emersajłowa na Emir – Hassan, wskazującej expressis verbis na jego tureckie pochodzenie. Informacje biograficzne podawane są w jednej z obu form z wyraźną przewagą tej drugiej (tureckiej). W annałach wychowańców Szkoły Wojciecha Górskiego figuruje w pierwszej. Można mieć jednak pewność, że do tej osobistej decyzji przyczyniły się przeżycia naszego starszego, szkolnego Kolegi w kazamatach NKWD i UB, w sowieckich obozach Gułagu oraz w tzw. Polsce Ludowej.

Swój wymowny stosunek do Rosji wyraził jednoznacznie już jako osiemnastoletni wychowanek Szkoły Wojciecha Górskiego w Warszawie. We własnoręcznie napisanym w 1924 roku życiorysie w formie, zachowanego do dziś, załącznika do wniosku o przyjęcie na studia medyczne udobitnił swój polski patriotyzm: Muszę zaznaczyć, że chociaż mam nazwisko rosyjskie, to żaden z moich przodków Rosjaninem nie był: mój pradziadek przywędrował do Warszawy z Krymu i tu w kościele św. Krzyża ochrzcił się; przedtem był wyznania mahometańskiego. Ja już jestem nie tylko wyznania rzymsko – katolickiego ale i Polakiem.

Niech Jerzy Emir – Hassan pełni u Pana Boga w spokoju swą wieczną wartę. Cześć i chwała Bohaterom!

Mieczysław Metler