Czekanowski Jan

Jan Czekanowski, światowej sławy uczony polski, antropolog,  etnograf, statystyk, badacz kultur pierwotnych, podróżnik  i  pedagog. Pochodził ze znanej, patriotycznej rodziny. Ojciec Wincenty (1836–1926), ranny w Powstaniu Styczniowym był właścicielem dóbr Głuchów i Kośmin na Mazowszu. Matka, Amelia von Guthke, miała niemieckie pochodzenie. Stryj Aleksander (1833 – 1876)  został zesłany na Syberię pod zarzutem antyrosyjskiego spisku. Prowadził tam rozległe badania flory, fauny i geologii, które przyniosły mu światową sławę, upamiętnioną m.in. nazwą łańcucha górskiego w Jakucji i nazwami wielu organizmów żyjących i wymarłych, a w Polsce  dwiema monetami (2 i 10 złotych), dwoma znaczkami Poczty Polskiej oraz nazwami ulic.

Jan Czekanowski miał starsze rodzeństwo: Natalię, Aleksandra, Stanisława i Marię. W latach 1894 – 1898 uczęszczał do Męskiej Szkoły Realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Ponieważ szkoły prywatne wg zaborczych, rusyfikacyjnych restrykcji w tzw. kongresówce nie miały prawa przeprowadzania egzaminów maturalnych, dokończył naukę w  szkole średniej w Libawie w Kurlandii (obecnie Łotwa) i w 1901 uzyskał w niej świadectwo dojrzałości.

Od 1902 studiował antropologię, anatomię, etnografię i matematykę na uniwersytecie w Zurychu. Studia ukończył w 1906, a w 1907 obronił dysertację doktorską. Następnie podjął pracę asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w Berlinie w dziale Afryki i Oceanii. Wziął udział w dwuletniej, niemieckiej wyprawie naukowo – badawczej, podczas której prowadził badania antropologiczne i etnograficzne na obszarze międzyrzecza rzek Kongo i Nilu. Zgromadzone przez zespół czterech naukowców (antropologa-etnografa, botanika, zoologa i geologa)   materiały zostały przez nich usystematyzowane, opracowane i opublikowane w pięciu tomach.

W marcu 1910 roku Jan Czekanowski ożenił się z poznaną w Zurychu, wówczas studentką medycyny, Elżbietą Sergiejewską. Mieli dwie córki: Zofię Teresę (1927) i Annę Katarzynę (1929). W tym samym roku podjął pracę w Muzeum Antropologii i Etnografii  Akademii Nauk w Petersburgu  na stanowisku kustosza. W 1913 został mianowany kierownikiem zakładu antropologicznego na uniwersytecie we Lwowie, mieście, w którym jak się okazało, przebywał i pracował kilkadziesiąt lat.

W latach I wojny światowej opracowywał statystyki narodowościowe i wyznaniowe ziem polskich w celu wykorzystania ich na przyszłej konferencji pokojowej. Wiosną 1919 objął stanowisko sekretarza politycznego w Komitecie Narodowym Polskim w Paryżu, założonym jeszcze w sierpniu 1917 w Lozannie przez Romana Dmowskiego. Celem Komitetu była restytucja państwa polskiego przy spodziewanej pomocy państw Ententy.

Szczególnie ważną misją Jana Czekanowskiego było efektywne pełnienie funkcji eksperta naukowego  delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Wersalu w latach 1919 – 1920, zajmującym się zagadnieniami geograficznymi i etnograficznymi Europy i miejscem odrodzonej Polski po I wojnie światowej. Prezydentowi Wilsonowi przedstawił koncepcję przebiegu granicy wschodniej Polski wg kryterium narodowościowo – wyznaniowego. tak aby po stronie polskiej była ta sama liczba prawosławnych, co katolików po stronie sowieckiej..

W następnych latach kontynuował obowiązki profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a w latach 1934–1936 był jego rektorem.

W latach trzydziestych prowadził badania antropometryczne poborowych do Wojska Polskiego. W ich wyniku zakwestionował jako utopijną niemiecką teorię o istnieniu już w pradziejach czystych typów rasowych, na przykład germańskich, słowiańskich, ugrofińskich i innych.

W uniwersytecie lwowskim pracował w nim aż do 1941 roku – czasu zajęcia miasta przez wojska niemieckie. Dzięki skutecznej interwencji ukraińskiego doktoranta uniknął tragicznego losu polskich profesorów, rozstrzelanych przez Niemców we Lwowie już 4 lipca 1941 roku.

Lata niemieckiej okupacji udało mu się przetrwać we Lwowie dzięki, notarialnemu objęciu administracji majątku Kośmin koło Grójca, formalnej własności brata Stanisława. W zawierusze wojennej w marcu 1944 Czekanowski wraz z rodziną opuścił Lwów i po krótkich pobytach na wsiach pod Ropczycami i pod Kolbuszową, gdzie uczył w miejscowym gimnazjum, latem 1945 dotarł do Lublina. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim wykładał antropologię do roku 1949  Jednak już 28 lutego 1946 został mianowany profesorem zwyczajnym antropologii na Uniwersytecie  Poznańskim  im. Adama Mickiewicza i objął obowiązki wykładowcy i kierownika Katedry Antropologii. Osiadł w Poznaniu łącząc pracę na obu uczelniach do czasu wycofania zgody ministerstwa.

Po wojnie Jan Czekanowski przeprowadził badania dynamiki rozwoju ludności w okresie 1937–1946 i strat ludnościowych Polski. Był zwolennikiem kierunku statystycznego w badaniach antropologicznych. Na podstawie własnych badań postawił hipotezę, że państwo polskie zawdzięczało swą genezę plemionom  Gotów. Teoria ta była jednak kwestionowana przez, nie tylko polskich, naukowców. Jednym z przeniesionych do praktyki osiągnięć naukowych Jana Czekanowskiego było wprowadzenie nowatorskiej zasady statystyki matematycznej.

Profesor Mirosław Krzyśko scharakteryzował osiągnięcia naukowe Jana Czekanowskiego w książce Statystycy polscy:

Działalność naukowa prof. Jana Czekanowskiego była niezwykle rozległa. Był to umysł wielostronny, interesujący się różnymi zagadnieniami życia ludzkiego i samego człowieka. Największe jednak sukcesy w swojej pracy naukowej potrafił osiągnąć w antropologii teoretycznej poprzez stosowanie metod statystycznych do materiałów antropometrycznych, w etnografii i etnologii oraz w słowianoznawstwie uzasadniając głęboko tezę o lokalizacji praojczyzny Słowian w międzyrzeczu Wisła – Odra  (…). 

Najważniejsze wyniki osiągnął Czekanowski w dziedzinie badań nad systematyką rasową i strukturą populacji. Przewrót, którego dokonał w antroposystematyce Jan Czekanowski, polegał przede wszystkim na wprowadzeniu do analizy rasowej nowej metody taksonomicznej. Powstała ona w roku 1909 jako metoda diagraficzna Czekanowskiego. (…)

Ogromny wkład Czekanowskiego do statystyki jest niezaprzeczalny. Ten wybitny uczony jak nikt inny przyczynił się także do rozkwitu polskiej antropologii oraz spowodował jej szerokie uznanie na świecie. Profesor Czekanowski był twórcą Lwowskiej Szkoły Antropologicznej, która przez wiele lat nadawała ton wszystkim badaniom w Polsce. Stąd mówi się też o Polskiej Szkole Antropologicznej, którą wyróżniało całkowicie oryginalne ujęcie w zakresie indywidualnej taksonomii wewnątrz populacyjnej człowieka.

(…) Karaimską mniejszość narodowościową nie dotknął los Żydów i Cyganów tylko dlatego, że indagowany w roku 1942 przez Niemców Jan Czekanowski autorytatywnie zaświadczył o ich tureckim pochodzeniu.

Jan Czekanowski pełnił wiele funkcji naukowych i społecznych. M.in. był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Statystycznego, wiceprezesem Okręgu Lwowskiego Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich (1939). Aktywnie uczestniczył w działalności Komitetu Słowiańskiego w Polsce. W latach 1923 – 1924 był prezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Był członkiem – założycielem i prezesem Polskiego Towarzystwa Biometrycznego. Uniwersytet Wrocławski oraz im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznały mu tytuł doktora honoris causa. Był także członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.

Dorobek naukowy Jana Czekanowskiego obejmuje ponad 300 publikacji z zakresu dyscyplin związanych z antropologią fizyczną i kulturową (taksonomia, seroantropologia, genetyka człowieka) oraz etnografią (afrykanistyka, historia ludów słowiańskich), a nawet  językoznawstwem.

Jako najważniejsze publikacje  wypada wymienić:

• Zarys metod statystycznych w zastosowaniu do antropologii(1913)
• Forschungen in Nil-Kongo-Zwischengebiet, Leipzig, t. 1–5 (1917)
• Wstęp do historii Słowian. Perspektywy antropologiczne, etnograficzne, prehistoryczne i językoznawcze(1927, 1957)
• Zarys antropologii Polski(1930)
• Człowiek w czasie i przestrzeni(1934, 1937, 1967)
• Podstawy teoretyczne antropologii i jej konsekwencje(1947)
• Zagadnienia antropologii (zarys antropologii teoretycznej)(1948)
• Polska-Słowiańszczyzna. Perspektywa antropologiczna(1948)
• W głąb lasów Aruwimi. Dziennik wyprawy do Afryki Środkowej(1958)

W uznaniu działalności naukowej uhonorowany został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1925), Orderem Sztandaru Pracy I klasy oraz odznaczeniami zagranicznymi. Na emeryturę przeszedł w 1960 roku. W Szczecinie, gdzie Jan Czekanowski spędził ostatnie lata życia odsłonięty został w maju 2012 Jego pomnik – ławeczka dłuta Yossoufa Toure z Burkiny Faso.

Pochowany jest na warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych..

Metodę statystyki  matematycznej Jana Czekanowskiego wykorzystała twórczo Jego córka Anna Czekanowska – Kuklińska, profesor  muzykologii, dla porównawczych badań problematyki etnicznej muzyki Polski i kultur muzycznych świata.

oprac. Mieczysław Metler