Karłowicz Mieczysław Jan

Mieczysław Jan Karłowicz – wybitny kompozytor i dyrygent, taternik, narciarz, fotografik, publicysta

Był najmłodszym spośród czworga dzieci Jana Aleksandra Karłowicza herbu Ostoja, wybitnego etnologa i językoznawcy, twórcy monumentalnego Słownika gwar polskich i Ireny z Sulistrowskich herbu Lubicz. Miał dwie siostry: Stanisławę i Wandę oraz brata Edmunda. Dzieciństwo spędzał wraz z rodziną w Wiszniewie na Wileńszczyźnie i kolejno w Heidelbergu, Pradze i Dreźnie.

Rozpoczętą naukę w szkołach w Heidelbergu i Dreźnie kontynuował, po przeniesieniu się rodziny do Warszawy (1887), w Szkole Realnej Wojciecha Górskiego (1888). Znaczący wpływ na zainteresowania młodzieńca wywarła atmosfera muzyczna w rodzinnym domu, w którym działał kwartet smyczkowy, a ojciec grał na wiolonczeli i fortepianie. Już w czasie pobytu za granicą poznał muzykę klasyczną i dzieła operowe, a nawet uczył się gry na skrzypcach. Inne zainteresowania Mieczysława Karłowicza, jak np. fotografiką, fizyką i techniką, kształtowały się pod wpływem znajomości z Kazimierzem Prószyńskim, przyszłym wynalazcą i pionierem kinematografii (patrz biogram w zakładce), zawartej w Szkole Wojciecha Górskiego. Wspólna nauka przekształciła się z czasem w trwałą przyjaźń, o czym świadczy zachowana do dziś ich listowna korespondencja. Potwierdzają to również zapisy biograficzne w pracy Macieja Pinkwarta odnoszące się do szkolnych lat Karłowicza w Warszawie::

Pierwszy rok szkolny „u Górala” (jak nazywali uczniowie gimnazjum Górskiego) obfitował też i w inne wrażenia: oto Karłowicz z Prószyńskim postanowili nauczyć się… palić papierosy. Próba tego „patentu na dorosłość” zakończyła się wielką awanturą rodzinną i zapewne w konsekwencji spowodowała późniejszą abstynencję nikotynową Mieczysława: różnił się tu zasadniczo od ojca, który co kilka miesięcy postanawiał „definitywnie” rzucić palenie. Przyszedł wreszcie czerwiec 1889 roku i Mieczysław Karłowicz otrzymał pierwsze świadectwo gimnazjalne, jak na renomowaną szkołę Górskiego wcale dobre: sprawowanie 5, uwaga 4, pilność 4, religia 4, język rosyjski 4, język polski 5, język niemiecki 4, język francuski 4, arytmetyka 4, geografia 3, rysunek 5.

W Warszawie młody Karłowicz kontynuował naukę gry na skrzypcach oraz teorii muzyki. Po zakończeniu edukacji w gimnazjum Wojciecha Górskiego (1893) uczęszczał na wykłady na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie poświęcił się zaawansowanym studiom muzycznym. W Niemczech studiował kompozycję u Heinricha Urbana oraz filozofię na uniwersytecie. Tam też skomponował swoje pierwsze utwory muzyczne: Serenadę na orkiestrę smyczkową i muzykę do dramatu Józefata Nowińskiego pt. Biała gołąbka. Po powrocie do Warszawy (1901) działał w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, przy którym założył orkiestrę smyczkową, propagował swoimi publikacjami współczesną muzykę polską oraz tworzył nowe kompozycje. Jako największe dzieła Mieczysława Karłowicza krytycy muzyczni wskazują pieśni na głos z fortepianem do słów wielkich poetów polskich, powstałe w latach 1895 – 1898, koncert skrzypcowy A-dur (1902) oraz sześć poematów symfonicznych skomponowanych w okresie 1904-1909: Powracające fale, Odwieczne pieśni,  Rapsodia  litewska, Stanisław i Anna Oświęcimowie, Smutna opowieść  i  Epizod na maskaradzie  (ukończony przez Grzegorza Fitelberga).

Zdaniem dr Katarzyny Naliwajek – Mazurek z Instytutu Muzykologii UW: Karłowicz podjął ambitne zadanie włączenia muzyki polskiej w krąg europejskiej kultury muzycznej. Udało mu się osiągnąć ten cel dzięki twórczej adaptacji najnowszych zdobyczy muzyki europejskiej w zakresie orkiestracji i brzmienia, przy czym głównym punktem odniesienia była dla niego muzyka Ryszarda Straussa. Stworzył muzykę o bardzo indywidualnym obliczu, głęboko emocjonalną i podejmującą odwieczne problemy egzystencjalne człowieka.

Ci, którzy znają jego muzykę, mogliby z powiedzeniem zakrzyknąć, że to był wspaniały kompozytor filmowy! Kiedy przypominałem sobie jego poematy symfoniczne, doszedłem do wniosku, że mógłby dziś być drugim Ennio Morricone. To jest tak szalenie ilustracyjna, w dobrym tego słowa znaczeniu, muzyka – oceniał Jacek Melchior, znany krytyk muzyczny.

Poza życiowym zainteresowaniem muzyką, niemal równoległą fascynacją Karłowicza były Tatry, ich przyroda oraz turystyka górska (intensywne, długie wędrówki) i narciarstwo. W obu tych dziedzinach zyskał uznanie jako jeden z ich pionierów w Polsce. Dostępny spis jego turystycznych dokonań obejmuje kilkadziesiąt długich tras, trudnych przejść i pierwszych wejść na tatrzańskie szczyty, również w warunkach zimowych. M.in. na Kościelec, na Wołoszyn przez Krzyżne i na Żółtą Turnię.

Tatry i Podhale były także ulubionymi obiektami jego działalności fotograficznej i publicystycznej, upamiętniającej górskie wędrówki. Szeroko znana była wrażliwość Karłowicza na przyrodę, którą utożsamiały jego słowa: “Szanujcie ciszę i majestat gór”. Wraz z gen. Mariuszem Zaruskim był również pomysłodawcą i animatorem przyszłego Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Górskiego.

W 1907 roku Karłowicz opuścił Warszawę i osiedlił się w Zakopanem.

Mam stale to błogie uczucie, że potężny mur Tatr oddziela i chroni mnie od wyziewów bagniska warszawskiego. Nikt mi w pracy nie przeszkadza, mogę chodzić po górach tatrzańskich, które ukochałem, jakbym wśród nich się narodził – pisał Mieczysław Karłowicz.

Zginął tragicznie zimą 8 lutego 1909 roku w ukochanych górach pod lawiną, która zeszła z Małego Kościelca podczas jego samotnej wędrówki na nartach do Czarnego Stawu, zaparatem fotograficznym (patrz: Wydarzyło się w górach w Okruchach).

  Tylko kilka tygodni po wspaniałym wykonaniu tryptyku symfonicznego Odwieczne pieśni w Filharmonii Warszawskiej, które przyniosło mu entuzjastyczne uznanie krytyków muzycznych i publiczności oraz osobisty triumf. Rok po śmierci kompozytora, w 1910 r., Towarzystwo Tatrzańskie, w którym Karłowicz aktywnie działał, zebrało i wydało zbiór jego tekstów o Tatrach, ilustrując publikację licznymi fotografiami tatrzańskimi dzieła artysty. Wydanie to doczekało się kilku wznowień w III RP, podobnie jak częste, koncertowe wykonania jego muzyki.

Oprac. M.M.